यसरी फेरियो चीनलाई हेर्ने एमाओवादी नीति पहिले 'सांस्कृतिक क्रान्ति' अहिले 'सेतो बिरालो'
अरुण बराल/ राजनीतिक टिप्पणी
सन् १९७६ मा चिनियाँ नेता माओत्सेतुङको निधनपछि चीनमा प्रतिक्रान्ति भएको भन्दै आएको एनेकपा माओवादीले जनयुद्धकालभरि ‘महान चिनियाँ सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्ति’को वकालत गर्दथ्यो । यतिबेला चाहिँ उसले एकाएक सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिको नारालाई खोपीमा थन्क्याएर तेङ स्याओफिङको ‘सेतो बिरालो’ नेपाल भित्र्याउने रणनीति अख्तियार गर्न थालेको छ । आइतबार प्रचण्ड चीन उड्ने बेलासम्म आइपुग्दा एमाओवादीले चीनलाई खुशी पार्ने र भारतलाई झ्वाँक चलाउने रणनीति बदल्ने संकेत गरेको छ ।
एउटा रोचक घटना
प्रचण्डले यसअघि तीनपटक चीनको भ्रमण गरिसकेका छन् । बेइजिङ ओलम्पिकको समापनमा प्रधानमन्त्रीको हैसियतबाट चीन पुगेका प्रचण्डले प्रधानमन्त्रीबाट राजीनामा दिएपछि पनि निकै जोडबल लगाएर तत्कालीन चिनियाँ राष्ट्रपति हुजिन्ताओसँग भेट गरेका थिए । मोहन वैद्य र कृष्णबहादुर महरासमेत साथैमा रहेको सो भेटमा चिनियाँ अधिकारीसँग भएको वार्तालाप निकै रोचक छ ।
प्रचण्डले राजीनामा दिएपछि एमाले नेता माधवकुमार नेपालको नेतृत्वमा सरकार गठन भएको थियो, जसलाई एमाओवादीले ‘कठपुतली’को संज्ञा दिएको थियो । त्यहीबेला चीन पुगेको प्रचण्डको टोलीले चिनियाँ राष्ट्रपतिसमक्ष नेपाल सरकार भारतको कठपुतली रहेको, भारतले नेपालमा हस्तक्षेप बढाएको र आफूहरु चीनसँग अत्यन्तै नजिक रहेर काम गर्न इच्छुक रहेको चिनियाँ राष्ट्रपतिलाई बताएको थियो । एमाओवादी नेताको कुरा ध्यानपूर्वक सुनेका चिनियाँ राष्ट्रपतिले प्रचण्डको प्रस्तावमाथि चिसोपानी खन्याउँदै भनेका थिए कि नेपालले भारतसित दुश्मनी हैन मित्रवत् सम्बन्ध राख्नुपर्छ । एशियामा हामी सबै आपसमा मिल्नुपर्छ र एक्काइशौं शताब्दीको विश्वलाई हामीले नेतृत्व गर्नुपर्छ ।
अरुको अन्तरसंघर्षमा खेलेर आफूलाई खरो उतार्दै आएका प्रचण्डले चीनसामु भारतको विरोध गरेर प्यारो हुन सकिन्छ भन्ने सोचेर त्यस्तो बोलेका थिए । तर, चिनियाँ नेताहरुको उच्च कूटनीतिक चेतनाका सामु उनले लाजले पानी हुनुपरेको उक्त घटना वैद्य र महराले अहिलेसम्म बिर्सिएका छैनन् । माओवादी स्रोतअनुसार उक्त भेटमा चिनियाँ अधिकारीहरुले एमालेविरुद्ध कुरा लगाउन होइन कि दुबै कम्युनष्टिहरु मिलेर अघि बढ्न सल्लाह दिएका थिए । प्रचण्डले प्रधानमन्त्रीबाट राजीनामा दिएकोमा पनि चिनियाँहरुले उनको आलोचना गरेका थिए ।
प्रचण्डले गरेको गल्ती
चीनबाट फर्केपछि प्रचण्डले त्रिभुवन विमानस्थलमै भने कि अब हामीले मिलेर अघि बढ्नुपर्छ र दक्षिण एशियाको नेतृत्व गर्नुपर्छ । प्रचण्डको यो भनाइलाई सधैं उनको विरोध गर्ने मोहनविक्रम सिंहले समेत वक्तव्य निकालेर प्रशंसा गरे । तर, चिनियाँ नेताहरुले दिएको अर्ति प्रचण्डले यति चाँडै बिर्सिए कि भारतसँग सद्भाव बढाउनुको साटो सीमानामा उत्तेजक गतिविध गर्ने एवं दिल्लीसँग सिधै वार्ता गरिन्छ भनेर भाषण ठोक्ने बाटो अख्तियार गरे ।
चिनियाँ नेताको सल्लाह एउटा थियो, प्रचण्डको व्यवहार अर्कै भैदियो, जसले गर्दा उनले न भारतको सद्भाव पाए, न चिनियाँ नेताका सामु उनको उचाइ नै बढ्यो । भारतविरुद्ध जति धेरै उपि|mयो, उति नै सगरमाथा पर्तिरको छिमेकीले आफूलाई देख्छ भन्ने पुरानो ह्याङओभरका कारण एमाओवादीले यस्तो गलत नीति अख्तियार गर्न पुगेको थियो । यसैको प्रतिफलस्वरुप अहिलेसम्म प्रचण्डले भारतप्रति जतिसुकै निहुरिने प्रयास गरे पनि भारतले उनलाई विश्वास गर्न सकेको छैन । एमालेवादी जोडले उपि|mयो र आफैं गलेर थेच्चारियो । अन्ततः हण्डर खाएपछि बुद्धि बढ्छ भन्ने माओको सिद्धान्तअनुसार प्रचण्ड फेरि हु जिन्ताओकै लाइनमा आइपुगेका छन् ।
भारतको विरोध गर्दैमा राष्ट्रवादी भइन्न भन्ने नयाँ सोचाइमा एमाओवाद निेताहरु पुगेका छन् । प्रचण्डले भारतको विरोध गर्नुका पछाडि राष्ट्रियताप्रति ओतप्रोत भएर होइन कि चीनलाई यसरी नै खुशी बनाउन सकिन्छ भन्ने सोचाइले काम गरेको थियो । बल्ल लाग्यो घैंटामा घाम ‘चीनसँगको सम्बन्धमा तेस्रो देशको कुरा गर्नु कूटनीतिक मर्यादा विपरीत हुँदोरहेछ ।’- एकजना एमाओवादी नेताको विश्लेषण यस्तो छ- ‘भारत र चीन एकापसमा मित्रवत् सम्बन्ध बनाउन चाहिरहेका रहेछन्, हामीले चाहिँ यो कुरा निकै ढीलोमात्रै बुझ्यौं ।’
चीन र भारत एक-अर्काका दुश्मन हुन् र उनीहरुमध्ये कुनै एउटाविरुद्ध अर्को कार्ड खेल्न सकिन्छ भन्ने एमाओवादी नेताहरुको भ्रम निकै ढीलो गरी स्खलन भएको यसबाट प्रष्ट हुन्छ । नेपालका केही ‘मण्डले राष्ट्रवादी’ अनि भारतमा रहेका केही चीनविरोधी अतिवादीले कान फुकेकै आधारमा एमाओवादीले चीनको विश्वास लिन भारतको विरोध गर्ने नीति अख्तियार गर्दै आएको थियो । तर, अब उसले चीनलाई हेर्ने नीतिमा परिवर्तन ल्याएको छ । सम्भवतः यसपालिको चीन भ्रमणमा प्रचण्डले नयाँ चिनियाँ नेता सि जिनपिङसमक्ष भारतको एक शब्द पनि बिरोध गर्ने छैनन्, बरु भारत र चीनवीच असल मित्र बन्नेछु भनेर प्रतिज्ञा गरेर र्फकने छन् ।
त्यसो त भारतमा पनि चीनको अति विरोध गर्नेहरु छन् र केही चिनियाँहरुमा पनि भारतको विरोध गर्ने अतिवादी सोचाइ नभएको होइन । नेपालमा पनि भारतको अति भक्ति गर्ने र अति विरोध गर्ने दुबैखाले अतिवाद छ । त्यस्तै चीनको अति चाकडी गर्न खोज्ने रोग पनि नेपालमा बढ्दो छ । यी सबैको वीचबाट दुबै छिमेकीप्रति समदुरी राख्ने सोचाइ एमाओवादी नेता प्रचण्डमा निकै ढीलो गरी विकास भएको देखिन्छ । सम्भवतः यही कारणले उनले चीन जानुअघि नै चीन र भारत दुबै देशको भ्रमण गर्ने बताए । यद्यपि यस्तो बचकना अभिव्यक्तिले उनलाई सौम्य कूटनीतिज्ञ भन्दा पनि कच्चा खेलाडीजस्तो देखाइदिएको छ ।
अब खोलाले बगायो ‘सांस्कृतिक क्रान्ति’ र ‘सुरुङ्ग’
प्रचण्ड र उनको पार्टीले विगतमा भारतविरुद्ध सीमानामा सुरुङ्ग खन्यो । चीनको सत्तालाई उसले गद्दार तेङ मण्डली पनि भन्यो । तर, यतिबेला ऊ अकारण चीनको समर्थक बनेको छ र बिरालोको रंग सेतो भए पनि, कालो भए पनि त्यसले मुसा मारे पुग्छ भन्दै उसले तेङकै भाषामा ‘आर्थिक उत्पादन’मा जोड दिने बताउन थालेको छ । भारतले विश्वास नगरे पनि एमाओवादी भारतसँग एकतर्फी प्रेम गर्न उद्दत्त छ । यसले के प्रष्ट पार्छ भने चीनलाई हेर्ने वा चिनियाँ कार्ड खेल्ने विषयमा एमाओवादीको नीतिमा सुनामी परिवर्तन आएको छ ।
‘अति सदभावले पनि बिगार्छ’
अन्तरराष्ट्रिय मामिलाका जानकार मानिने एक एमाओवादी नेताको गुनासो यस्तो छ कि दुबै छिमेकीसँग सदभाव बढाउनु त राम्रै हो, तर, अति सदभावले हामीलाई बिगार्ने खतरा छ । चिनियाँ अनुहारको मान्छे देखेपछि असाध्यै चाकडी गर्ने र त्यो मान्छे हाइड्रोमै लगानी गर्न नेपाल आएको ठान्ने समस्या एमाओवादी नेताहरुमा बढेको उनको गुनासो छ । यसबारे ती नेताले एउटा रोचक उपमा दिँदै भने- ‘संखुवासभाको कुनै जिमीलाई सुट र रातो टाई लगाएर राजधानीको पाँचतारे होटलमा राख्ने र नबोलिकन मुन्टोमात्रै हल्लाउन लगाई ‘चिनियाँ नेता आएछन्, हाइड्रोमा लगानी गर्न आएका रे’ भन्ने हो भने हाम्रा नेताहरु जुत्ताको तुनासम्म बाँध्न नभ्याई दौडन्छन् ।’
सन् १९७६ मा चिनियाँ नेता माओत्सेतुङको निधनपछि चीनमा प्रतिक्रान्ति भएको भन्दै आएको एनेकपा माओवादीले जनयुद्धकालभरि ‘महान चिनियाँ सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्ति’को वकालत गर्दथ्यो । यतिबेला चाहिँ उसले एकाएक सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिको नारालाई खोपीमा थन्क्याएर तेङ स्याओफिङको ‘सेतो बिरालो’ नेपाल भित्र्याउने रणनीति अख्तियार गर्न थालेको छ । आइतबार प्रचण्ड चीन उड्ने बेलासम्म आइपुग्दा एमाओवादीले चीनलाई खुशी पार्ने र भारतलाई झ्वाँक चलाउने रणनीति बदल्ने संकेत गरेको छ ।
एउटा रोचक घटना
प्रचण्डले यसअघि तीनपटक चीनको भ्रमण गरिसकेका छन् । बेइजिङ ओलम्पिकको समापनमा प्रधानमन्त्रीको हैसियतबाट चीन पुगेका प्रचण्डले प्रधानमन्त्रीबाट राजीनामा दिएपछि पनि निकै जोडबल लगाएर तत्कालीन चिनियाँ राष्ट्रपति हुजिन्ताओसँग भेट गरेका थिए । मोहन वैद्य र कृष्णबहादुर महरासमेत साथैमा रहेको सो भेटमा चिनियाँ अधिकारीसँग भएको वार्तालाप निकै रोचक छ ।
प्रचण्डले राजीनामा दिएपछि एमाले नेता माधवकुमार नेपालको नेतृत्वमा सरकार गठन भएको थियो, जसलाई एमाओवादीले ‘कठपुतली’को संज्ञा दिएको थियो । त्यहीबेला चीन पुगेको प्रचण्डको टोलीले चिनियाँ राष्ट्रपतिसमक्ष नेपाल सरकार भारतको कठपुतली रहेको, भारतले नेपालमा हस्तक्षेप बढाएको र आफूहरु चीनसँग अत्यन्तै नजिक रहेर काम गर्न इच्छुक रहेको चिनियाँ राष्ट्रपतिलाई बताएको थियो । एमाओवादी नेताको कुरा ध्यानपूर्वक सुनेका चिनियाँ राष्ट्रपतिले प्रचण्डको प्रस्तावमाथि चिसोपानी खन्याउँदै भनेका थिए कि नेपालले भारतसित दुश्मनी हैन मित्रवत् सम्बन्ध राख्नुपर्छ । एशियामा हामी सबै आपसमा मिल्नुपर्छ र एक्काइशौं शताब्दीको विश्वलाई हामीले नेतृत्व गर्नुपर्छ ।
अरुको अन्तरसंघर्षमा खेलेर आफूलाई खरो उतार्दै आएका प्रचण्डले चीनसामु भारतको विरोध गरेर प्यारो हुन सकिन्छ भन्ने सोचेर त्यस्तो बोलेका थिए । तर, चिनियाँ नेताहरुको उच्च कूटनीतिक चेतनाका सामु उनले लाजले पानी हुनुपरेको उक्त घटना वैद्य र महराले अहिलेसम्म बिर्सिएका छैनन् । माओवादी स्रोतअनुसार उक्त भेटमा चिनियाँ अधिकारीहरुले एमालेविरुद्ध कुरा लगाउन होइन कि दुबै कम्युनष्टिहरु मिलेर अघि बढ्न सल्लाह दिएका थिए । प्रचण्डले प्रधानमन्त्रीबाट राजीनामा दिएकोमा पनि चिनियाँहरुले उनको आलोचना गरेका थिए ।
प्रचण्डले गरेको गल्ती
चीनबाट फर्केपछि प्रचण्डले त्रिभुवन विमानस्थलमै भने कि अब हामीले मिलेर अघि बढ्नुपर्छ र दक्षिण एशियाको नेतृत्व गर्नुपर्छ । प्रचण्डको यो भनाइलाई सधैं उनको विरोध गर्ने मोहनविक्रम सिंहले समेत वक्तव्य निकालेर प्रशंसा गरे । तर, चिनियाँ नेताहरुले दिएको अर्ति प्रचण्डले यति चाँडै बिर्सिए कि भारतसँग सद्भाव बढाउनुको साटो सीमानामा उत्तेजक गतिविध गर्ने एवं दिल्लीसँग सिधै वार्ता गरिन्छ भनेर भाषण ठोक्ने बाटो अख्तियार गरे ।
चिनियाँ नेताको सल्लाह एउटा थियो, प्रचण्डको व्यवहार अर्कै भैदियो, जसले गर्दा उनले न भारतको सद्भाव पाए, न चिनियाँ नेताका सामु उनको उचाइ नै बढ्यो । भारतविरुद्ध जति धेरै उपि|mयो, उति नै सगरमाथा पर्तिरको छिमेकीले आफूलाई देख्छ भन्ने पुरानो ह्याङओभरका कारण एमाओवादीले यस्तो गलत नीति अख्तियार गर्न पुगेको थियो । यसैको प्रतिफलस्वरुप अहिलेसम्म प्रचण्डले भारतप्रति जतिसुकै निहुरिने प्रयास गरे पनि भारतले उनलाई विश्वास गर्न सकेको छैन । एमालेवादी जोडले उपि|mयो र आफैं गलेर थेच्चारियो । अन्ततः हण्डर खाएपछि बुद्धि बढ्छ भन्ने माओको सिद्धान्तअनुसार प्रचण्ड फेरि हु जिन्ताओकै लाइनमा आइपुगेका छन् ।
भारतको विरोध गर्दैमा राष्ट्रवादी भइन्न भन्ने नयाँ सोचाइमा एमाओवाद निेताहरु पुगेका छन् । प्रचण्डले भारतको विरोध गर्नुका पछाडि राष्ट्रियताप्रति ओतप्रोत भएर होइन कि चीनलाई यसरी नै खुशी बनाउन सकिन्छ भन्ने सोचाइले काम गरेको थियो । बल्ल लाग्यो घैंटामा घाम ‘चीनसँगको सम्बन्धमा तेस्रो देशको कुरा गर्नु कूटनीतिक मर्यादा विपरीत हुँदोरहेछ ।’- एकजना एमाओवादी नेताको विश्लेषण यस्तो छ- ‘भारत र चीन एकापसमा मित्रवत् सम्बन्ध बनाउन चाहिरहेका रहेछन्, हामीले चाहिँ यो कुरा निकै ढीलोमात्रै बुझ्यौं ।’
चीन र भारत एक-अर्काका दुश्मन हुन् र उनीहरुमध्ये कुनै एउटाविरुद्ध अर्को कार्ड खेल्न सकिन्छ भन्ने एमाओवादी नेताहरुको भ्रम निकै ढीलो गरी स्खलन भएको यसबाट प्रष्ट हुन्छ । नेपालका केही ‘मण्डले राष्ट्रवादी’ अनि भारतमा रहेका केही चीनविरोधी अतिवादीले कान फुकेकै आधारमा एमाओवादीले चीनको विश्वास लिन भारतको विरोध गर्ने नीति अख्तियार गर्दै आएको थियो । तर, अब उसले चीनलाई हेर्ने नीतिमा परिवर्तन ल्याएको छ । सम्भवतः यसपालिको चीन भ्रमणमा प्रचण्डले नयाँ चिनियाँ नेता सि जिनपिङसमक्ष भारतको एक शब्द पनि बिरोध गर्ने छैनन्, बरु भारत र चीनवीच असल मित्र बन्नेछु भनेर प्रतिज्ञा गरेर र्फकने छन् ।
त्यसो त भारतमा पनि चीनको अति विरोध गर्नेहरु छन् र केही चिनियाँहरुमा पनि भारतको विरोध गर्ने अतिवादी सोचाइ नभएको होइन । नेपालमा पनि भारतको अति भक्ति गर्ने र अति विरोध गर्ने दुबैखाले अतिवाद छ । त्यस्तै चीनको अति चाकडी गर्न खोज्ने रोग पनि नेपालमा बढ्दो छ । यी सबैको वीचबाट दुबै छिमेकीप्रति समदुरी राख्ने सोचाइ एमाओवादी नेता प्रचण्डमा निकै ढीलो गरी विकास भएको देखिन्छ । सम्भवतः यही कारणले उनले चीन जानुअघि नै चीन र भारत दुबै देशको भ्रमण गर्ने बताए । यद्यपि यस्तो बचकना अभिव्यक्तिले उनलाई सौम्य कूटनीतिज्ञ भन्दा पनि कच्चा खेलाडीजस्तो देखाइदिएको छ ।
अब खोलाले बगायो ‘सांस्कृतिक क्रान्ति’ र ‘सुरुङ्ग’
प्रचण्ड र उनको पार्टीले विगतमा भारतविरुद्ध सीमानामा सुरुङ्ग खन्यो । चीनको सत्तालाई उसले गद्दार तेङ मण्डली पनि भन्यो । तर, यतिबेला ऊ अकारण चीनको समर्थक बनेको छ र बिरालोको रंग सेतो भए पनि, कालो भए पनि त्यसले मुसा मारे पुग्छ भन्दै उसले तेङकै भाषामा ‘आर्थिक उत्पादन’मा जोड दिने बताउन थालेको छ । भारतले विश्वास नगरे पनि एमाओवादी भारतसँग एकतर्फी प्रेम गर्न उद्दत्त छ । यसले के प्रष्ट पार्छ भने चीनलाई हेर्ने वा चिनियाँ कार्ड खेल्ने विषयमा एमाओवादीको नीतिमा सुनामी परिवर्तन आएको छ ।
‘अति सदभावले पनि बिगार्छ’
अन्तरराष्ट्रिय मामिलाका जानकार मानिने एक एमाओवादी नेताको गुनासो यस्तो छ कि दुबै छिमेकीसँग सदभाव बढाउनु त राम्रै हो, तर, अति सदभावले हामीलाई बिगार्ने खतरा छ । चिनियाँ अनुहारको मान्छे देखेपछि असाध्यै चाकडी गर्ने र त्यो मान्छे हाइड्रोमै लगानी गर्न नेपाल आएको ठान्ने समस्या एमाओवादी नेताहरुमा बढेको उनको गुनासो छ । यसबारे ती नेताले एउटा रोचक उपमा दिँदै भने- ‘संखुवासभाको कुनै जिमीलाई सुट र रातो टाई लगाएर राजधानीको पाँचतारे होटलमा राख्ने र नबोलिकन मुन्टोमात्रै हल्लाउन लगाई ‘चिनियाँ नेता आएछन्, हाइड्रोमा लगानी गर्न आएका रे’ भन्ने हो भने हाम्रा नेताहरु जुत्ताको तुनासम्म बाँध्न नभ्याई दौडन्छन् ।’
विदेशी मुद्रालाई नेपाली रुपैयाँमा र नेपाली रुपैयाँलाई विदेशी मुद्रामा परिवर्तन गरौं